Çifteler Kayıtları (Cifteler records)
Çifteler için tasarlamak
Çifteler’de kültürel işlevli yapı tasarımı konusunun YTÜ Mimarlık Fakültesi Mimarlık Bölümü’nde gerçekleşen bitirme projesi olarak seçilmesi ile, eğitim sistemine damgasını vurmuş ve uygulamalı bir eğitimi benimsemiş olan Köy Enstitüleri sistemi, müfredatı ve yerleşkelerin mimari yapılanmasının bilinen öncülüğü, yaratıcılığı ve ilerici tutumunun öğrenciler tarafından araştırılması ve anlaşılması hedeflenmiştir. Köy Enstitüleri’nin Cumhuriyet dönemi eğitim reformu içinde taşımış olduğu kültürel ve simgesel önemin bilincinde, mimarlık eğitiminde işlevsel ve teknik gereklilikleri yerine getirmenin öncesinde, toplumsal ve tarihsel değerlerin yorumlanması öngörüldü. Bu bağlamda öğrencilerin Çifteler için tasarlamaları ve projeler üretmeleri istendi.
Çifteler olarak bilinen yer, Orta Anadolu kenti olan Eskişehir’in 42 kilometre güneyinde Hamidiye köyünün komşusu olan alanda yer alan, döneminin Çifteler Köy Enstitüsü yerleşkesinin bulunduğu alandır. Günümüzde Yunus Emre Anadolu Öğretmen Lisesi olarak işlevini sürdüren yerleşkenin güneyinde, Eskişehir-Konya ve Eskişehir-Ankara karayollarının kesiştiği kavşağın yakınındaki alan bitirme projesi çalışma alanı olarak seçildi.
Köy Enstitüleri’nin temel hedefi, kırsal kesimde yaşayanların eğitilmesi ve bu sayede ülke bütününde ekonomik ve eğitim koşullarının geliştirilmesi idi. Bu amaçla, 1930’lardan 1954 yılına kadar Türkiye’nin çeşitli bölgelerinde 21 adet enstitü yerleşkesi kuruldu. Öğrencilerin, yakınında çalışma yaptıkları ve model olarak inceledikleri Çifteler Köy Enstitüsü, 2 500 000 metrekarelik bir alanda, Hamidiye köyünün batısında konumlanmıştı. Mevcut enstitü yerleşkesindeki yapılar, kuzeybatı-güneydoğu yönünde gelişmiş olan bir ana aks boyunca sıralanmışlardır. Karayolu tarafı olan batı sınırından ana girişini alan yerleşkede, batı girişinden, doğudaki Hamidiye’ye uzanan yolun her iki tarafındaki yoğun kavak ağaçları içinde lojmanlar yer alır. Köprü ile Seydi Suyu üzerinden geçen yol, toplanma alanı niteliğinde, derslikler, yatakhaneler, toplantı salonu, spor salonu ve atölye yapıları ile çevrelenmiş olan bir meydana ulaşır. Bu meydandan güneydoğuya doğru ilerlendiğinde Hamidiye köyüne gelinir. Zaman içerisinde Çifteler’de orijinal yerleşkenin (1) genel planlama anlayışı ve mimari özellikleri ile uyum göstermeyen yapılar yapılmış ve yerleşkenin açık ve yapılı alan dengesi ve genel yerleşim konsepti zedelenmiştir. Derslik ve yatakhane binalarının kuzeyinde bir tepe yer almakta, yerleşke içindeki ana yola dik yönde güneybatıya uzanan akstaki toprak yoldan güneye yüründüğünde ise tarım alanları konumlanmaktadır. Öğrencilerin çalışma alanı olarak belirlenen yer, lise yerleşkesine güneyde komşu olan, batıdaki karayolu ve güneydoğudaki toprak yol ile sınırlanmış olan üçgen alandır. Çalışma alanının doğusunda, enstitü öğrencilerinin 1940’larda kendi elleriyle inşa ettikleri elektrik santrali yer alır. Seydi Suyu’ndan beslenen bir kanalla suyunu almış olan santral, o dönemde yerleşkenin elektriğinin üretilmesinde kullanılmıştır. Yerleşke yapıları incelendiğinde, az katlı ve ayrık düzende yapıların yerleşke bütününe yayıldığı gözlemlenir. Hamidiye köyünün genel mimari yapısı ve dokusuyla uyumlu olacak şekilde tasarlanmış olan enstitü yerleşkesindeki yapılar yerel malzemelerle, yığma sistem olarak inşa edilmiş ve eğimli çatılarla örtülmüştür.
Bu veriler doğrultusunda öğrencilerden; çevreye duyarlı bir yerleşke olarak tasarlanmış olan köy enstitüsü yakınında bir tasarım geliştirmeleri, açık alan kullanımını da özendirecek şekilde çağdaş bir kültür yapısı mimari programı geliştirmeleri, sıfır-karbon bir çevre yaratmak için gerekli stratejileri araştırmaları ve projelerine katmaları istenmiştir. Öğrenciler çalışmaya başlamadan önce, alan gezisi sırasında mevcut enstitü yerleşkesini incelediler. 1954 yılından sonra yerleşkeye duyarsız olarak eklenen yapıları göz ardı ederek, 1954 öncesi durumu tespit ettiler, belgelediler. Öğrencilerin Çifteler için tasarımlarında, bozulma öncesi az yoğun ve parçalı düzende olan yapılaşmayı model almaları, mevcut dere suyunu geri kazanımlı kullanmaları, zararlı gazların alanda salınım ve dağılım dengesi gibi çevresel sorunlara duyarlı olmaları beklendi. Tasarlarken, Köy Enstitüsü’nün kurgusunda var olan çevresel duyarlılığı kendi projelerinde de devam ettirmeleri, o gözle çevreyi gözlemlemeleri, analiz etmeleri ve çağdaş tasarımın gereği olan biçimsel ve program çözümlerini sağlamaları özendirildi. Kısacası, bitirme çalışmasının amacı, mevcut enstitü ile fiziksel ve kuramsal anlamda ilişkilendirilebilen yeni bir tasarım geliştirmek idi.
Çalışma süreci üniversitelerden konu ile ilgili uzmanların, farklı disiplinlerden çeşitli uzmanların, köy enstitüleri ile ilgilenen sivil toplum örgütlerinden temsilcilerin katılımı ile devam eden bir bilgilenme ve sınama süreci oldu. Öğrenciler yerleşke ile ilgili analizler yapıp bilgi topladıktan sonra, Köy Enstitüleri’nin eğitim sistemi ve sosyal yapı içindeki işlevin bilincinde olarak tasarlayacakları yapının programını geliştirdiler. Bu programın oluşumunda, köy enstitüsü kurumlannın toplum içindeki işlevlerini göz önünde bulundurarak, eğitimin, kültür ve sanatın köylere ve küçük yerleşkelere taşınması amacının çağdaş koşullar içinde sağlanmasına özen gösterdiler. Dönemi için önem taşımış olan Çifteler’in fiziksel koşullarını dikkate alarak yeni öneriler geliştirdiler. Atölye çalışmalarında ortaya çıkan tasarım fikirleri süreç boyunca tartışıldı, jürilerde farklı açılımlarla ele alındı ve geliştirildi. Öğrencilerin tasarladıkları proje konuları arasında arkeoloji müzesi, tarım araştırma merkezi, müzik ve sanat merkezi, model uçak ve havacılık merkezi gibi bölge ve yakın çevre kullanımı ile uyumlu, aynı zamanda Çifteler ile ilişkilendirilebilme potansiyeli taşıyan konular vardı.
Arkeoloji müzesi olarak geliştirilen bir proje doğa içine gizlenmiş ve arazinin yeşil örtüsünü çatısında devam ettirmiştir. İklimsel değişikliklere, kısmen yer altında bulunuşu ile ve toprağın ısı yalıtımı özelliğini kullanarak cevap vermiştir. Çevreye duyarlılığı ilke edinen bu proje çatısındaki yeşil bitki örtüsü sayesinde ısı adası etkisi göstermemektedir. Ayrıca çok parçalılığı, çevredeki yeşil topografya içinde kaybolması, çökertilmiş iç bahçeler yaratması mevcut Köy Enstitüsü yerleşkesinin iyi gözlemlendiğinin ve yorumlandığının kanıtları olmaktadır. Mevcut yerleşkenin yanında doğal yapıyı korumayı önermekte ve güncel mimarlık yaklaşımlanna bünyesinde yer vermektedir.
Tarım araştırma merkezi projesinde toplantı, yönetim, laboratuarlar, derslikler ve satış birimleri karayoluna paralel olarak konumlandırılan uzun lineer bir kütle içinde düşünülmüştür. Tarım ve yeşil çevre fikri uzun kütlenin kırılmalarla güneşi doğru açılarda yakalayan çatı kabuğuna yüklenmiştir. Çatı kabuğunun barındırdığı fotovoltaik panellerle merkez için gerekli olan enerjinin üretimi hedeflenmekte ve lineer çatının belirli bölümleri iç mekanlarla bağlantılı yeşil bahçeler olarak görev üstlenmektedir. Çatıdan toplanan yağmur suyu yapıda ve tarım alanlannın sulamasında kullanılmaktadır. Bu tasanm düşünceleri, Çifteler’in kurulduğu yıllardaki kendi kendine yeten bir eğitim kampüsü fikrini yorumlayıp günümüze taşımaktadır.
Bir başka proje olan el sanatları araştırma ve eğitim merkezi, cam, ahşap ve lüle taşı el sanatları üzerine araştırma, sergileme ve satış birimlerini içermektedir. Proje yenilenebilir enerji kaynaklarının en üst düzeyde kullanımını ön görmekte; pasif solar ısıtma ve soğutma yöntemlerini araştırmaktadır. Jeotermal enerjinin merkezin ısıtma ve soğutma kaynağı olarak kullanılacağı düşünülen proje enerji tüketimini bu şekilde düzenlemeyi önermektedir. Mevcut Seydi Suyu deresinin yapay bir gölet oluşumunda kullanımı, önerinin mikro klimatik konforunun oluşumunda önemli bir girdi sağlamaktadır. Yerel yapı malzemelerinin kullanımı ile yöre ekonomisine ivme verileceği ve yapım maliyetinin düşürüleceği varsayılmaktadır. Tıpkı Çifteler ve diğer 20 Köy Enstitüsü’nün inşa sürecinde olduğu gibi.
Bu üç projede ve diğer tüm projelerde öğrenciler Çifteler için çalıştılar, Çifteler için tasarladılar. 1930’larda başlayan eğitim reformunun bayrağını taşımanın heyecanı içinde ve hevesle.
Notlar:
(1) Çifteler Köy Enstitüsü mimarları olarak bazı kaynaklarda, bir yarışma sonucu olarak Emin Onat ve Leman Tomsu’nun projesinin uygulandığı belirtilmekte ancak bununla ilgili çizili kaynak bilinmemektedir.
Kaynak: Soygeniş, M., “Çifteler için tasarlamak”, Çifteler kayıtları (Konsept: M. Soygeniş, Ed. B. Çelik), Mat Yapım, İstanbul, 2009, s. 7-10.
Murat Soygeniş 